Tại sao đối thủ luôn tăng giá cùng lúc? Tại sao thị trường dường như “im lặng bất thường” mà không có cuộc chiến giá nào? Câu trả lời có thể nằm ở cartel, một “liên minh ngầm” mà các doanh nghiệp cùng ngành đang âm thầm duy trì để kiểm soát giá cả, phân chia thị trường và loại bỏ cạnh tranh. Trong khi doanh nghiệp đang cố gắng cạnh tranh lành mạnh, những “người chơi” khác có thể đang vi phạm luật để giành lợi thế bất chính. Tệ hơn nữa, nếu không hiểu rõ cartel là gì, chính doanh nghiệp có thể vô tình trở thành đồng phạm và phải gánh chịu hậu quả pháp lý nghiêm trọng. Trong bài viết này, CEO360 sẽ đồng hành cùng các CEO trang bị kiến thức về cartel để vừa tự bảo vệ mình, vừa nhận diện những hành vi không lành mạnh trên thị trường.
Cartel là gì?
Định nghĩa cơ bản
Cartel là sự “bắt tay” bí mật giữa các đối thủ cạnh tranh trên thị trường nhằm loại bỏ hoặc giảm bớt sự cạnh tranh, từ đó cùng nhau thu lợi bất chính. Thay vì cạnh tranh lành mạnh về giá cả, chất lượng hay dịch vụ để giành lấy khách hàng, các thành viên trong cartel lại thỏa thuận để cùng nhau kiểm soát thị trường.
Hành vi này giống như việc các hãng xe ôm công nghệ lớn nhất bí mật ngồi lại với nhau và thống nhất cùng tăng giá cước trong giờ cao điểm, khiến người dùng không còn lựa chọn nào khác ngoài việc chấp nhận mức giá cao vô lý. Đây chính là bản chất của câu hỏi “cartel là gì” mà mọi nhà quản lý cần nắm vững.
Định nghĩa cartel là gì theo Luật Cạnh tranh Việt Nam
Theo pháp luật Việt Nam, chúng ta cần hiểu rằng cartel được định nghĩa là các “thỏa thuận hạn chế cạnh tranh”. Khoản 4 Điều 3 Luật Cạnh tranh 2018 định nghĩa đây là “thỏa thuận giữa các bên dưới mọi hình thức gây tác động hoặc có khả năng gây tác động hạn chế cạnh tranh”. Các thỏa thuận này thường bị cấm tuyệt đối hoặc bị cấm có điều kiện tùy thuộc vào mức độ gây hại cho thị trường.
Ví dụ điển hình: Năm 2016, Cơ quan Cạnh tranh Việt Nam phát hiện 15 doanh nghiệp sản xuất thép xây dựng có dấu hiệu thỏa thuận tăng giá đồng loạt, gây thiệt hại cho người tiêu dùng và các dự án xây dựng. Đây là minh chứng rõ ràng nhất cho việc hiểu đúng “cartel là gì” trong thực tế kinh doanh Việt Nam.
Đặc điểm nhận dạng của cartel là gì?
Để trả lời câu hỏi “cartel là gì” một cách toàn diện, các nhà quản lý cần nắm rõ những đặc điểm nhận dạng sau:
- Thỏa thuận ngầm hoặc công khai: Có thể là hợp đồng bằng văn bản, thỏa thuận miệng hoặc chỉ là “hiểu ngầm” giữa các bên.
- Mục tiêu kiểm soát thị trường: Tăng giá, giảm sản lượng, phân chia khách hàng hoặc khu vực địa lý.
- Hạn chế cạnh tranh: Loại bỏ hoặc giảm thiểu sự cạnh tranh tự do trên thị trường.
- Gây thiệt hại cho người tiêu dùng: Giá cao hơn, chất lượng kém hơn, ít lựa chọn hơn.
Cartel khác với liên minh chiến lược hợp pháp ở chỗ: liên minh nhằm tạo giá trị mới (như hợp tác R&D, phân phối), còn cartel chỉ nhằm hạn chế cạnh tranh để tăng lợi nhuận bất chính.
Các hình thức cartel phổ biến trong kinh doanh
1. Cartel giá cả (Price Fixing)
Đây là hình thức phổ biến nhất, khi các doanh nghiệp cùng ngành thỏa thuận ấn định mức giá bán chung, loại bỏ cạnh tranh về giá.
Biểu hiện cụ thể:
- Thống nhất mức giá tối thiểu hoặc giá cố định
- Thỏa thuận về mức chiết khấu, phụ phí
- Đồng loạt tăng giá cùng thời điểm
Ví dụ thực tế: Các hãng hàng không thỏa thuận tăng phụ phí nhiên liệu cùng lúc, hoặc các nhà cung cấp xi măng thống nhất giá bán trong khu vực.
2. Cartel phân chia thị trường (Market Allocation)
Các doanh nghiệp thỏa thuận chia sẻ thị trường theo khu vực địa lý, nhóm khách hàng hoặc phân khúc sản phẩm, cam kết không xâm phạm “lãnh thổ” của nhau.
Biểu hiện cụ thể:
- Phân chia theo tỉnh/thành phố
- Phân chia theo loại khách hàng (doanh nghiệp lớn/nhỏ, công/tư)
- Phân chia theo dòng sản phẩm
Ví dụ: Hai công ty vận tải thỏa thuận: công ty A phục vụ miền Bắc, công ty B phục vụ miền Nam, không cạnh tranh chéo. Đây là một dạng điển hình khi giải thích “cartel là gì” trong ngành vận tải.
3. Cartel hạn chế sản lượng (Output Restriction)
Các thành viên thỏa thuận giới hạn khối lượng sản xuất hoặc cung ứng để tạo khan hiếm giả tạo, đẩy giá lên cao.
Biểu hiện cụ thể:
- Ấn định hạn ngạch sản xuất cho từng thành viên
- Thỏa thuận đóng cửa một số cơ sở sản xuất
- Kiểm soát nguồn cung nguyên liệu đầu vào
Ví dụ nổi tiếng: OPEC (Tổ chức các nước xuất khẩu dầu mỏ) thường xuyên thỏa thuận cắt giảm sản lượng để duy trì giá dầu, một ví dụ quốc tế điển hình khi nói về “cartel là gì”.
4. Cartel thao túng đấu thầu (Bid Rigging)
Các doanh nghiệp tham gia đấu thầu thỏa thuận trước về việc ai sẽ thắng thầu, mức giá đấu thầu, hoặc luân phiên trúng thầu.
Biểu hiện cụ thể:
- Thỏa thuận để một bên trúng thầu, các bên khác đưa giá cao hơn
- Luân phiên trúng thầu theo chu kỳ
- Chia sẻ lợi nhuận từ gói thầu trúng
Ví dụ: Các nhà thầu xây dựng thỏa thuận luân phiên trúng thầu các dự án công, đẩy giá thầu cao hơn giá thị trường 20-30%, hình thức nguy hiểm nhất khi bàn về cartel trong lĩnh vực đấu thầu công.
Bảng so sánh nhanh 4 hình thức cartel
| Hình thức Cartel | Cơ chế hoạt động | Tác động trực tiếp |
| Ấn định giá | Các đối thủ cùng thống nhất một mức giá chung. | Khách hàng mất cơ hội mua hàng với giá cạnh tranh. |
| Phân chia thị trường | Mỗi công ty độc quyền một khu vực hoặc nhóm khách hàng. | Giảm lựa chọn nhà cung cấp cho khách hàng. |
| Hạn chế sản lượng | Cố tình tạo ra sự khan hiếm để đẩy giá lên cao. | Giá cả tăng cao một cách phi lý. |
| Thông đồng đấu thầu | Dàn xếp kết quả để một bên chắc chắn trúng thầu. | Chủ đầu tư (thường là nhà nước) phải trả giá cao hơn. |
Cartel và Luật Cạnh tranh Việt Nam
Hành vi cartel không chỉ vi phạm pháp luật mà còn gây ra những hệ lụy nghiêm trọng cho toàn bộ hệ sinh thái kinh doanh. Việc tham gia hoặc vô tình dính líu đến các thỏa thuận cartel có thể khiến doanh nghiệp phải đối mặt với những chế tài khắc nghiệt từ pháp luật.
Theo Luật Cạnh tranh 2018 của Việt Nam, cartel bị cấm nghiêm ngặt tại Điều 12 về “Thỏa thuận hạn chế cạnh tranh”:
Các hành vi bị cấm:
- Thỏa thuận ấn định giá bán, giá mua hàng hóa, dịch vụ
- Phân chia thị trường tiêu thụ hàng hóa, dịch vụ
- Hạn chế, kiểm soát sản lượng, khối lượng hàng hóa sản xuất hoặc cung ứng
- Thỏa thuận cản trở, ngăn chặn doanh nghiệp khác tham gia thị trường
- Thỏa thuận trong đấu thầu gây hạn chế cạnh tranh
Ngoại lệ: Một số thỏa thuận có thể được miễn trừ nếu chứng minh được lợi ích kinh tế vượt trội (như hợp tác R&D, cải tiến công nghệ) và không gây thiệt hại nghiêm trọng cho cạnh tranh.
Rủi ro pháp lý cho doanh nghiệp tại Việt Nam khi tham gia cartel là gì?
Chế tài xử phạt hành chính
Theo Nghị định 75/2019/NĐ-CP, doanh nghiệp vi phạm có thể bị phạt tiền lên đến 10% tổng doanh thu trên thị trường liên quan trong năm tài chính trước đó. Đây là một mức phạt rất cao, có thể gây khủng hoảng tài chính cho doanh nghiệp.
Truy cứu trách nhiệm hình sự
Đối với các hành vi thông đồng đấu thầu gây hậu quả nghiêm trọng, cá nhân liên quan có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo Điều 222 Bộ luật Hình sự 2015, với mức phạt tù lên đến 20 năm.
Thiệt hại về uy tín và thương hiệu
Ngoài các chế tài tài chính và hình sự, việc bị công bố vi phạm pháp luật cạnh tranh sẽ gây tổn hại nặng nề đến hình ảnh và uy tín thương hiệu mà doanh nghiệp đã mất nhiều năm xây dựng.
Dấu hiệu nhận biết các hành vi cartel trên thị trường
Các nhà quản lý cần nhạy bén với những “cờ đỏ” (red flags) sau đây trên thị trường:
- Giá cả đồng loạt thay đổi: Nhiều đối thủ cạnh tranh tăng hoặc giảm giá sản phẩm một cách đồng loạt và gần như cùng một thời điểm mà không có lý do rõ ràng từ chi phí đầu vào.
- Không có cạnh tranh về giá: Tại các cuộc đấu thầu, giá của các nhà thầu chênh lệch nhau một cách có quy luật hoặc rất cao so với giá dự toán.
- Phân chia rõ ràng: Các đối thủ dường như không bao giờ cạnh tranh khách hàng trên cùng một địa bàn hoặc cùng một phân khúc.
- Trao đổi thông tin nhạy cảm: Nhân viên kinh doanh của đối thủ có những thông tin về chiến lược giá, khách hàng của công ty bạn một cách bất thường.
Hoạt động cần thiết cho doanh nghiệp để phòng tránh rủi ro liên quan đến cartel là gì?
Như câu nói của nhà kinh tế học nổi tiếng Adam Smith: “Người ta hiếm khi gặp nhau, kể cả để giải trí, mà không kết thúc bằng âm mưu chống lại công chúng hoặc thủ đoạn tăng giá”. Đó là lý do pháp luật cạnh tranh ra đời – để bảo vệ thị trường khỏi những “âm mưu” đó. Để chủ động bảo vệ doanh nghiệp, các nhà quản lý cần triển khai một chiến lược tuân thủ toàn diện.
Xây dựng chương trình tuân thủ pháp luật cạnh tranh
Ban hành quy tắc ứng xử nội bộ rõ ràng, trong đó nhấn mạnh việc cấm các hành vi trao đổi thông tin nhạy cảm (giá, chi phí, khách hàng, sản lượng) với đối thủ cạnh tranh.
Đào tạo nội bộ cho nhân viên kinh doanh và quản lý cấp cao
Tổ chức các buổi đào tạo định kỳ để nâng cao nhận thức về Luật Cạnh tranh, giúp nhân viên, đặc biệt là đội ngũ bán hàng và quản lý, nhận diện và tránh các hành vi rủi ro trong quá trình làm việc.
Thiết lập cơ chế báo cáo và giám sát nội bộ
Xây dựng một kênh báo cáo bảo mật để nhân viên có thể báo cáo các hành vi đáng ngờ mà không sợ bị trù dập. Đồng thời, cần có cơ chế kiểm tra, giám sát các hoạt động có rủi ro cao như tham gia hiệp hội ngành nghề, dự thầu…
Câu hỏi thường gặp về cartel là gì?
1. Tham gia hiệp hội ngành hàng có bị xem là cartel không?
Không. Việc tham gia hiệp hội là hợp pháp. Tuy nhiên, nếu các thành viên lợi dụng diễn đàn của hiệp hội để bàn bạc, thống nhất về giá, sản lượng hay phân chia thị trường thì đó là hành vi cartel bị cấm.
2. Cách nhận biết doanh nghiệp mình đang vô tình tham gia cartel là gì ?
Nếu doanh nghiệp tham gia các cuộc họp, thỏa thuận với đối thủ cạnh tranh về giá bán, phân chia thị trường, hạn chế sản lượng hoặc thao túng đấu thầu – dù chỉ là thỏa thuận miệng hoặc “hiểu ngầm” – đó đã là cartel. Ngay cả việc trao đổi thông tin nhạy cảm về giá, chiến lược cũng có thể bị coi là bằng chứng của cartel.
3. Nếu phát hiện đối thủ đề nghị thỏa thuận cartel, doanh nghiệp nên làm gì?
Từ chối ngay lập tức và ghi chép lại sự việc. Có thể báo cáo cho Cơ quan Cạnh tranh (Bộ Công Thương) qua đường dây nóng hoặc email. Doanh nghiệp tố giác cartel có thể được miễn giảm hình phạt nếu chứng minh không chủ động tham gia và hợp tác điều tra.
4. Doanh nghiệp nhỏ có cần lo lắng về luật chống cartel không?
Có. Luật Cạnh tranh áp dụng cho mọi doanh nghiệp không phân biệt quy mô. Doanh nghiệp nhỏ vẫn có thể trở thành nạn nhân hoặc vô tình tham gia vào các thỏa thuận vi phạm.
5. Doanh nghiệp nhỏ có bị xử phạt nặng như doanh nghiệp lớn không?
Mức phạt được tính theo tỷ lệ % doanh thu, nên doanh nghiệp nhỏ sẽ bị phạt ít hơn về số tiền tuyệt đối. Tuy nhiên, tác động đến danh tiếng và hoạt động kinh doanh có thể nghiêm trọng hơn đối với doanh nghiệp nhỏ. Do đó, tuân thủ pháp luật cạnh tranh là cần thiết cho mọi quy mô doanh nghiệp.
Kết luận
Cartel, hay các thỏa thuận hạn chế cạnh tranh, là một rủi ro pháp lý hiện hữu và nghiêm trọng đối với mọi doanh nghiệp tại Việt Nam. Hiểu đúng bản chất của cartel là gì không chỉ là trách nhiệm của bộ phận pháp chế mà còn là kỹ năng quản trị thiết yếu của mọi nhà lãnh đạo. Cạnh tranh lành mạnh không phải là “cuộc chiến không người thắng” mà là động lực để mỗi doanh nghiệp không ngừng đổi mới, cải tiến và mang lại giá trị tốt nhất cho khách hàng. Đó mới chính là con đường phát triển bền vững cho cả doanh nghiệp lẫn nền kinh tế.
